مناقصه یک راه حل یا یک چالش برای اجرای پروژههای صنعتی و معدنی
در ساختار اداری سنتی ایران ، مناقصه بهترین روش واگذاری انجام یک پروژه و یا خرید خدمت تعریف شده است. این روش کار برای یک خرید صدهزار تومانی یا یک پروژه چندصد میلیاردی و یا واگذاری و بهره برداری از یک معدن براساس یک تعریف پایه ای پذیرفته شده است:
” مناقصه” فرآیندی است رقابتی برای تأمین کیفیت مورد نظر (طبق اسناد مناقصه) که در آن تعهدات موضوع معامله به مناقصه گری که کمترین قیمت را پیشنهاد کرده باشد، واگذار می‌شود و مناقصه برای دسترسی به دو مولفه اساسی در خرید کالا و خدمات، به اجرا گذارده می‌شود.
تجربه سالهای اخیر نشان می دهد که یک عامل مهم (که در این تعریف نیز به آن اشاره شده) به فراموشی سپرده شده و بنابراین هدف اصلی از انجام مناقصه برای کارفرمایان از دست رفته است. این عامل مهم کیفیت است که بدون تردید بر قیمت پیشنهاددهندگان و قیمت تمام شده پروژه ها به طور مستقیم تاثیرگذار بوده و عدم توجه به آن سبب شده اکه برخی از پروژههای صنعتی و معدنی کشور نه در زمان مناسب و نه با قیمت مناسب به پایان برسند و از سوی دیگر پیمانکاران و کارفرمایان به جای مشارکت در یک بازی برد-برد به بازی باخت-باخت تن دهند.
کیفیت در اسناد مناقصه بدین معنا است که شرایط کار شامل ( زمان، شرح خدمات و مسئولیتها ) باید به درستی تعریف شده باشند و جای هیچ ابهامی برای پیشنهاد دهندگان و کارفرما در اسناد مناقصه باقی نمانده باشد در چنین شرایطی در زمان بازگشایی پاکات، تنها تفاوت میان پیشنهاد دهندگان در سود مورد انتطار آنها از انجام خدمات پروژه خواهد بود
اما آنچه که امروز در اسناد مناقصه دیده می شود از این واقعیت بسیار به دور است بطوریکه در بسیار از اسناد کمبودهای اساسی مشاهده می شود برخی از این موارد به شرح زیر است:
- نبودن مهندسی اساسی مناسب در اسناد و گذاشتن این جمله که مسئولیت مهندسی اساسی با پیمانکار است
- در مواردی عدم مشخص شدن دقیق فن آوری تولید
- تفاوت زیاد کیفی در میان لیست سازندگان مورد تایید کارفرما
- تعریف خدماتی که در زمان پیشنهاد، هزینه واقعی آن غیر قابل پیش بینی است
- درخواست ساخت پروژه در بازه زمانی که در واقعیت امکان پذیر نیست
- پوشش برخی از هزینه های اداری و یا غیره کارفرمایان توسط پیمانکار
- عدم یکسانی کیفی سازندگان و پیمانکاران
- و…
پیمانکارانی که با چنین مناقصه ای روبرو می شوند سه راهکار بیشتر در پیش رو ندارد
- ترک مناقصه
- در نظرگرفتن بودجه برای مواردی که امکان پیش بینی وجود ندارد ( که ممکن است سبب از دست رفتن مناقصه و تحمیل هزینه به پیمانکار شود)
- در نظر نگرفتن موارد غیر قابل پیش بینی به امید برنده شدن با قیمت پایین و سپس ادعای اضافه دستمزد
با توجه به شرایط بازار، پیمانکاران رویکرد بیشتری به روش سوم از خود نشان می دهند. این راهکار در زمان اجرای پروژه، هم پیمانکاران و هم کارفرما ها را با چالشی جدی روبرو می کند.
کارفرمایانی که در چنین مناقصهای پروژه خود را به پیمانکار واگذار میکنند در انتها چارهای ندارند که یا با پیمانکار خود کنار بیایند و یا دوباره به مناقصه بروند و یا با اقدام به خلع ید پیمانکار خود مشکلات حقوقی و تاخیر طولانی به پروژه خود تحمیل کنند.
مشکل بعدی در برگزاری مناقصهها ، این است که نمره فنی پیشنهاد دهندگان (که میزان انحراف آنها از شرایط مناقصه میباشد) به طور مناسب، در انتخاب برنده درنظر گرفته نمیشود. روشن است پیمانکاری که نمره فنی که مثلا هفتاد از صد را گرفته است در برابر پیمانکاری که نمره هشتاد را دریافت کرده است انحراف بیشتری از شرایط مناقصه داشته و به ناچار قیمت پایین تری را پیشنهاد کرده است تفاوت این دو در قیمت خطی و متناسب با نمره فنی آنها نیست بلکه می تواند اختلاف قیمت لگاریتمی داشته باشد وعلاوه بران که هزینه ای بیشتر از انتظار به پروژه تحمیل کند خسارت های کیفی و عملکردی داشته باشد.
در این ارتباط میتوان مثال ساده ای زد. اگر خریدار، ماشین سواری مشخصی را با مخزن بنزین پر به مناقصه گذاشته باشد و یک فروشنده با مخزن پر و دیگری با مخزن خالی پیشنهاد خود را دادهباشند نفر اول صد امتیاز فنی و نفر دوم فنی امتیاز نودو پنج را کسب کرده و نفر دوم با قیمت پایین تر برنده شده باشد. در ظاهر اختلاف قیمت این دو تنها به اندازه یک مخزن بنزین است که نفر دوم از اسناد انحراف داشته و با نودوپنج امتیاز برنده مناقصه با قیمت کمتر ( به اندازه قیمت سوخت یک مخزن) شدهاست ولی با توجه به اینکه دیگر این خودرو نمی تواند از محل فروش جابه جا شود کارفرما هزینه های بیشتری برای ، انتقال سوخت و.. را باید متحمل شده و تاخیر زمانی در تحویل دارد.
باید توجه داشت در مناقصه های بزرگ صنعتی به راحتی نمی توان تفاوت نمره فنی را با تفاوت قیمت یا هزینه مقایسه کرد . به وِیژه آن که در شرایط امروز ، اسناد کفایت لازم را برای برگزاری یک مناقصه مناسب و درست ندارند شاید به همین دلیل تصمیم بر آن شده است که به نمره فنی نیز زیاد ارج گذاشته نشود.
ازسوی دیگر باید این مورد را درنظر گرفت که تامین کنندگان تخصصی وجود دارند که می دانند هزینه چه بخشی از تامین یک تجهیز می تواند با کسب امتیاز فنی کمتر می تواند سبب افزایش سود برای ایشان بر و هزینه ادعا یا تامین برای کارفرما گردد.
با نگاهی کنکاشانه به مناقصه های برگزار شده در دو دهه سال گذشته می توان به پروژه صنعتی و معدنی دست یافت که هنوز آغاز نشدهاند و یا برطبق برنامه زمانی و هزینه پیش بینی شده به جلو نمی روند بنظر نگارنده مشکل ابتدایی برخی از این پروژهها، برگزاری نامناسب مناقصه و انتخاب پیمانکار در بازی برد- باخت بودهاست.
در نهایت باید ادعا کرد که مناقصهای میتواند موفق برگزار باشد که کارفرما پیش از برگزاری آن حداقل گزارشهای زیر را دراختیار داشته باشد و در طراحی مناقصه در جهت شفافیت کامل اسناد از آن ها استفاده کند:
- گزارش کامل فنی اقتصادی شامل انتخاب تکنولوژی
- بودجه بندی پروژه و تقسیم کار مناسب
- پذیرش مسئولیت توسط کارفرما و مشخص شدن بودجه مسئولیتهای کارفرما خارج از مناقصه
- در اختیار داشتن لیست پیمانکاران همطراز
بنظر می رسد در شرایط امروزی به کارگیری روش هایی همچون ارزیابی مناسب پیمانکاران یا تامین کنندگان در لیست کوتاه، انجام مذاکره مستقیم در زمان عقد قرارداد با پذیرفته شدگان در لیست کوتاه و در نهایت مدیریت کارآمد پروژه راهکار پسندیدهی برای اجرای پروژههای بزرگ و خریدهای اساسی یک پروژه باشد.
ایرج فاضل بخششی
